udostępnij:
Od 1945 -1956 roku na terenie Brzegu i powiatu według raportów UB działało kilkanaście organizacji odwołujących się do czynu Armii Krajowej. W Brzegu i powiecie funkcjonowała organizacja “Wolność i Niezawisłość”. Organizacje zbrojne w powiecie brzeskim wspierały struktury polityczne przede wszystkim Polskiego Stronnictwa Ludowego, które nie pogodziło się z istniejącym reżimem władzy podległej Rosji Radzieckiej.
Jeżeli mielibyśmy zaufać materiałom i liczbom, które znajdują się w materiałach komunistycznej bezpieki, okazałoby się, że miasto i powiat Brzeg zostałyby zaliczone do tych najbardziej reakcyjnych na terenie najpierw województwa wrocławskiego, a później opolskiego – uważa Krzysztof Szwagrzyk z wrocławskiego Instytutu Pamięci Narodowej.
Na tym terenie miało działać według raportów UB i SB kilkanaście oddziałów, organizacji i grup niepodległościowych, różnie ocenianych od kilkudziesięciu do 150 osób. Dane te nie wydają się wcale przesadzone, bo coraz więcej świadków, najstarszych brzeżan przyznaje, że Brzeg i okoliczne wsie z napływową ludnością z Kresów Rzeczypospolitej były szczególnie nastawione niepodległościowo.
Ucieczka komendanta
W kwietniu 1945 roku w Brzegu komendantem MO był Roman Wesołowski. Funkcję tą sprawował do stycznia 1946 r, Przeszedł on przez Gwardię Ludową w walkach na terenie Kielecczyzny. Okazało się jednak, że w Brzegu ten człowiek nie cieszył się poparciem miejscowego komitetu PPR i postanowiono go odwołać, co stało się 31 stycznia 1946 roku. Wesołowski, jeszcze zanim się oficjalnie o tym dowiedział, postanowił zorganizować grupę – wziął samochód z Powiatowego Komisariatu i dziewięciu milicjantów i wyjechali na Kielecczyznę. Milicjanci oczywiście nie wiedzieli, gdzie jadą. Oficjalna wersja mówiła, że jadą na akcje przeciwdziałać rabunkom. Kiedy po dwóch dniach grupa dotarła w Kieleckie, milicjanci rozbroili ,swojego komendanta i oddali go w ręce miejscowego Urzędu Bezpieczeństwa. Został on skazany z artykułu 1.kkwp, co oznaczało: “nielegalna organizacja, która pragnęła siłą obalić ustrój Polski”.
Podziemie poakowskie i WIN
Autentycznymi jednak organizacjami i grupami antykomunistycznymi, które były tworzone tutaj już od jesieni 1945 roku były struktury lokalnego WIN-u. Do grudnia 1947 roku na terenie miasta i powiatu Brzeg działało kilka struktur WiN-owskich. Wrocław-Wschód kierowany przez Karola Halskiego (Rejon I tzn. rejon brzeski). Poza Brzegiem w skład Rejonu wchodziły jeszcze miasta Oława, Oleśnica i Grodków. Kierownikami Rejonu I byli Karol Wilczewski, Stefan Wadowski oraz harcmistrz Wincenty Mucha. Działał tutaj także odtworzony okręg Wrocław WIN.
Byli to Franciszek Szara i Karol Kubik do grudnia 1947 roku. Natomiast w skład Rejonu III wchodziły poza Brzegiem Grodków, Oława i Namysłów. Działał także Okręg Tarnopolski, komendantem którego był mieszkający na Górnym Śląsku Bronisław Zeglin.
Brzeg wchodził w skład Rejonu “Obóz” – taki był konspiracyjny kryptonim (wchodziły tu także miasta Opole i Oława) dowódcą był kpt. Zygfryd Szynalski, działał tutaj także okręg Lwowski AK.
Działacze WiN-u małżeństwo Krystyna i Roman Kmiecik, ale także 40 innych osób zostali aresztowani w 1946 i w sierpniu tego roku zostali przewiezieni do więzienia we Wrocławiu.
Krystyna Kmiecik została skazana na 3 lata, a jej mąż Roman na 7 lat więzienia – jak podaje Janusz Jakubów brzeski historyk. Mieszkanie, w którym przebywali w czasie rewizji zostało zdemolowane i okradzione.
Niezależnie od tych wszystkich okręgów WiN-owskich istniał także Inspektorat “Afryka”. Organizacja ta w pierwszej połowie 1946 roku, miała tu także swoje struktury.
Przy ul. Cegielnianej 6 w Brzegu, wprawdzie krótko, bo między marcem a majem 1946 roku ukrywał się przywódca grupy poakowskiej Eugeniusz Werenz z rodziną – jak podaje historyk wrocławskiego IPN-u Krzysztof Szwagrzyk.
Grupa działała we Wrocławiu ale nie tylko, także w innych miejscowościach. Wkrótce potem E.Werenz i jego żona, szwagierka, teściowa zostali aresztowani, a Eugeniusz Werenz został skazany na karę śmierci i stracony we Wrocławiu w styczniu 1947 roku.
WiN nie posiadała oddziałów zbrojnych, była organizacją polityczną i jako taka skupiała się głównie na zachowaniu i rozbudowie struktur podziemnych.
Brzeska komórka WiN-u interesowała się szczególnie stacjonującymi licznymi oddziałami sowieckimi na terenie miasta. Znakomicie orientowała się też w sprawach politycznych na terenie miasta i powiatu. Świadczą o tym zachowane szczegółowe raporty.
W kwietniu 1946 roku aresztowano Kaczkowskiego, dyrektora miejscowego gimnazjum, który wyraził chęć wystąpienia ze Stronnictwa Demokratycznego.
W sprawozdaniu ze stycznia 1947 roku działacze WiN-u napisali w Brzegu tuż przed wyborami aresztowano 53 osoby przeważnie członków Polskiego Stronnictwa Ludowego. Dwóch kandydatów na posłów z ramienia PSL-u na Dolnym Śląsku zmuszono do wycofania się z wyborów.
13 stycznia 1947 roku przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Katowicach zakończyła się rozprawa przeciwko 5 członkom Powiatowego Zarządu PSL w Grodkowie, którym zarzucano współpracę z NSZ (od red.:Narodowymi Siłami Zbrojnymi), ale także posiadanie broni. Dwóch spośród oskarżonych otrzymało wyroki 8 lat więzienia. 15 stycznia przed tym samym Sądem zakończył się proces 12 członków PSL z Mikolina, przesiedleńców z województwa stanisławowskiego, sądzonych na sesji wyjazdowej w Niemodlinie, oskarżonych o posiadanie broni. Osiem osób skazano na 10 lat, cztery osoby na 8 lat. Jeden z sądzonych (a zapewne nie tylko jego poddano podobnym zabiegom) opisał we wstrząsającej relacji, jak w noc Bożego Narodzenia trzymano go nago w pozbawionej okien piwnicy, po kolana w zamarzającej wodzie.
Poza wymienionymi strukturami w latach 1945 -1950 na terenie Brzegu i powiatu brzeskiego działała organizacja o nazwie Polska Partyzantka 1945 skupiająca pięć osób. Jej dowódcą, co ciekawe miała być kobieta Helena Oprych. Działali też tu pojedynczy żołnierze z oddziałów Armii Krajowej z Kieleckiego. Natomiast Polska Partyzantka miała kontakt właśnie ze strukturami AK z Kielecczyzny.
Zaraz po wojnie w Nadleśnictwie Popielów prawdopodobnie w 1946 r. ukrywał się porucznik Marian Świderski ps. ”Dzik” dowódca kompanii ze słynnego oddziału AK Ponurego działającego w Górach Świętokrzyskich w czasie II wojny światowej.
Według ściśle tajnego dokumentu z 1956 roku: Charakterystyka kontrwywiadowcza powiatu brzeskiego na terenie miasta działały też inne lokalne organizacje niepodległościowe. Na przełomie 1945/1946 istniała nielegalna organizacja „Trzy Kotwice”o zabarwieniu winowskim. Dowódcą był Roman Kmiecik, który trafił do więzienia,, a po odbyciu kary osiedlił się we Wrocławiu. Drugi działacz tej organizacji to Antoni Klis, który pełnił funkcję komendanta na miasto Brzeg.
UB i partia przeciw podziemiu
Pod koniec grudnia 1945 roku Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa w Brzegu miał pod sobą 50 informatorów działających w sekcji II zwalczającej podziemie niepodległościowe. Funkcjonariusze bezpieki za wskazanie działaczy Narodowych Sił Zbrojnych, Armii Krajowej otrzymują 3 tysiące złotych na głowę w charakterze nagrody. Wszyscy członkowie PPR- byli w zasadzie zobowiązani współpracować z resortem bezpieczeństwa i właśnie spośród nich rekrutowało się najwięcej informatorów.
Do końca 1945 roku UB w Brzegu prowadziło działania wobec wszystkich zidentyfikowanych na terenie miasta i powiatu żołnierzy Armii Krajowej. Miejscowa bezpieka prowadziła w tym czasie trzy sprawy grupowe dotyczące środowisk akowskich działających na terenie powiatu brzeskiego.
W latach 1945-48 działało na terenie województw opolskiego działało 111 różnego rodzaju organizacji zbrojnych oraz 36 organizacji związanych z podziemiem niepodległościowym.
Według danych Urzędu Bezpieczeństwa organizacje te zgładziły 32 funkcjonariuszy UB i MO, a także żołnierzy WP, dokonały 7 udanych zamachów na żołnierzy i oficerów Armii Radzieckiej.
Członkowie organizacji zbrojnych zabili 7 lokalnych polityków, ala także 38 osób cywilnych, najprawdopodobniej związanych w jakiś sposób z ówczesną władzą (Od red.:w publikacji, która była tylko do użytku wewnętrznego MO i SB używa się lakonicznego stwierdzenia 38 innych osób cywilnych). Można tylko domniemywać ,,że w tym przypadku mogło chodzić o zgładzenie agentury”, albo także o przypadkowe ofiary, który znajdowały się w pobliżu akcji organizowanych przez podziemie zbrojne.
Z esbeckich statystyk
Według danych MO w 1945 roku zostali zabici komendant posterunku w powiecie Namysłów Stanisław Mądry oraz jego sekretarz Feliks Sołdek, którzy udawali się do Wrocławia po pieniądze.
Na terenie Cementowni „Groszowice” w lutym 1946 ujawnione zostało istnienie organizacji NSZ, których członków aresztowano.
Miesiąc później UB i MO z Brzegu, a także KBW zlikwidowały grupy antykomunistyczne Franciszka Olszewskiego „Ottona”, Stanisława Panka „Rudego”. Zginęło 3 członków ugrupowania, 2 aresztowano.
W październiku 1946 roku zabity został strzałem w tył głowy komendant bazy wojsk sowieckich płk. Korablin. Zwłoki jego odnalezione zostały w lasku koło Groszowic pow. Opole.
W październiku i listopadzie rozpoczęto likwidację grup PSL-owskich działających na terenie powiatu niemodlińskiego.
Także w 1946 zlikwidowano na terenie Brzegu niepodległościową organizację występująca pod nazwą “Trzy Kotwice”. Także w tym roku we wsi Lubiatów (pow. Grodków dzisiaj pow. Nysa UB zlikwidowało 8 osobową grupę związaną z NSZ pod dowództwem Jana Sury. Wszyscy członkowie ugrupowania zostali skazani na długoletnie więzienie. Wiosną 1946 roku w pociągu na trasie Nysa – Jelenia Góra UB zatrzymało działaczy NSZ , w czasie aresztowania doszło do strzelaniny, ubecy zatrzymali NSZ-owców.
W Graczach UB zlikwidowało grupę dywersyjną kierowaną przez Zielińskiego. Związaną ze Związkiem Walki Niepodległej. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Namysłowie dokonał likwidacji Zarządu Powiatowego ZSL, któremu zarzucono współpracę z podziemiem z grupą „Rudego”. Tymczasem aresztowany prezes PSL w Namysłowie zbiegł i ubecji nie udało się go złapać.
W czasie referendum został zabity funkcjonariusz UB Marian Plewa, który przebywał na delegacji wyborczej we Wrocławiu. Z końcem 1946 i początkiem 1947 r. na terenie powiatów Nysa, Niemodlin i Prudnik zlikwidowano struktury WIN. Likwidację przyprowadzono przy współudziale PUBP w Nysie, Prudniku i Niemodlinie pod kierownictwem MBP. W tym czasie zlikwidowano też 3 członków WiN-u z Graczy.
17 stycznia nastąpiła likwidacja agend Zarządu Powiatowego PSL w Brzegu. Oficjalnym powodem likwidacji było ujawnienie powiązań z nielegalnymi organizacjami i zgrupowaniem „Anioły”.
W 1947 roku podczas pełnienia patrolu został uprowadzony, a następnie zamordowany kpr. Pentak z komendy Powiatowej MO w Brzegu, o czym donosi wewnętrzna publikacja MO i SB, informując, że Pentak został zamordowany przez WiN-owców. Pod koniec 1947 roku w Przeczy UB zlikwidowało grupę terrorystyczną, której przewodził Mańkowski. Na początku 1948 r. na terenie wsi Lipowa i Skorogoszcz UB zlikwidowała inną grupę zbrojną, którą dowodził Lisowski.
13 kwietnia 1947 roku między Mąkoszycami a Lubszą członkowie grupy „Anioła” zastrzelili kpr Syskę z Posterunku MO w Mąkoszycach. Także w 1948 roku UB zlikwidowało grupę zbrojną działającą pod dowództwem Wójcika.
W wyniku akcji UB w latach 1945-1948 na Opolszczyźnie rozbiła 88 różnych grup podziemnych i 20 innych organizacji. Według danych z dokumentów do użytku wewnętrznego SB w różnych akcjach, pościgach i zasadzkach bezpieka zabiła 27 członków tych organizacji.
Dane te z pewnością wymagają weryfikacji, pomijają tajne zbrodnie na terenie Opolszczyzny, jak choćby akcje Urzędu Bezpieczeństwa i Wojsk Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego wobec zbrojnych oddziałów – tj. zgrupowania kpt Henryka Flame’go „Bartka” jednego z dowódców Narodowych Sił Zbrojnych, czy tajne egzekucje dokonywane na terenie brzeskiego więzienia. Pozostaje niewyjaśniona sprawa spalenia się więźniarki na ul. Chrobrego w Brzegu oraz tajne egzekucje związane z działalnością powiatowych urzędów bezpieczeństwa na terenie Opolszczyzny.
Wiktor Krzewicki
